“Мон-Алтиус” биеийн тамирын дээд сургуулийн захирал, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Д.Намжилмаатай ярилцлаа. Тэрээр Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын харьяат, монгол төрийн наадамд арван жилийн зайтай хоёр удаа түрүүлсэн, домогт аварга Дагвацэрэнгийн Хадбаатарын үеэл эгч нь билээ.
-Үндэсний их баяр наадам эхлэхэд цөөхөн хоног үлдэж байна. Бөхөө дээдэлдэг ард түмэн наадмын бөхийнхөө тухай яриа дэлгэж байна. Та бол ард түмний хайртай бөх, домогт аварга Д.Хадбаатартай хамгийн ойр байж, спортын гарааг нь эхлүүлсэн хүн. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?
-Миний ээжийн дүү Бужгар гэж хүн байлаа. Тэр хүний том хүү нь Хадбаатар. Хадааг арван настай байхад дараагийн дүү нь төрсөн юм. Тийм болохоор Хадаа маань их эрх танхи өссөн. Манайх бөхийн удамтай болохоор эгчийн минь хүүхдүүд их биерхүү. Миний нагац ах Нацагийн Дамдинсүрэн гэж барилддаг хүн байсан. Манайд арван дөрөвтэй байхдаа ирээд Ч.Найдан багшийн шавь болж хөнгөн атлетикаар 20 нас хүртлээ хичээллэсэн юм. Хичээллэж байхдаа диск, бөөрөнцгийн улсын рекордыг эвдэж байлаа. 1972 онд хөнгөн атлетикийн шигшээ багийнхан “Баянгол” буудалд байрлаж бэлтгэл хийж байхад Хадаа барилдана гээд л ороод ирсэн. Гэтэл тэр наадмаар сүрхий бэлтгэл хийгээгүй мөртлөө зодоглон Өмнөговь аймгийн харьяат аймгийн арслан Бямбаагаар гурав, Булган аймгийн Могод сумын уугуул улсын заан Д.Лхагвасүрэнгээр дөрөв, Архангай аймгийн Өлзий сумын харьяат Жалбуугийн Чойжилсүрэн арслангаар тав давж улсын начин цол авсан шүү. Өөрөө л бөхөд сонирхолтой байсан болохоор “Алдар” спорт хороонд Ч.Өвгөнхүү багшийн гар дээр очсон. Ч.Өвгөнхүү багшид их баярлаж явдаг юм. Дүүг минь хүн шиг хүн болгох гэж мэрийж, их хөөцөлдсөн. Анх “Хөнгөн атлетикаараа хичээллэхгүй, гайгүй юм дуулгах байсан юм” гэж хэлдэг л байлаа. Гэхдээ улсын цол хүртээд ус нутгийнхаа нэрийг улс даяар цуурайтуулаад эхлэхээр өөрийн эрхгүй баяр бахдал төрж, үндэсний бөхөөр барилдах нь дээр юм байна гэж бодогдсон. Хадаа маань үнэндээ Монголын домог болсон хүчтэн шүү дээ. Хадаа шиг минь элбэг дүүрэн бие хаатай, хүч чадалтай зөөлөн дулаахан, хүүхэд шиг гэнэн цайлган зантай бөх Монголын түүхэнд ховор төрөх байх гэж боддог юм. Ийм хүчтэй аварга дахиж төрөхгүй. Нэг сонин түүх хэлэхэд, тэр жил манайх гэдэг айл шинэ байранд ороод удаагүй байхдаа 2500 төгрөгийн үнэтэй “ЗИЛ” хөргөгч авлаа. Түүнийг чинь дийлэх хүн ховор. Хадаагаа дуудлаа. Жаахан хүүхэд уухайн тас гүйж ирээд өнөө хөргөгчийг нь сэвхийтэл өргөөд дөрвөн давхарт гаргачихаж билээ.
-Хадаа аваргын тухай олон хүний дурсамж дурдатгал байдаг. Тэр бүгдээс харахад хүнд маш тустай, ёстой л манайхны хэлдгээр хүний хайлан байж дээ?
-Өө тэр сайхан зан чанарынх нь тухай ярина гэвэл барагдахгүй урт түүх болно. Ажил албаа барахгүй би “Чи надад мах шөл дөхүүлээд, гэр орон цэвэрлээд өгөөч” гэхэд, за л гэнэ. Үгүй гэж хэлэхгүй. Нэг удаа “Алдар”-ын хашаанд байхдаа намайг дуудууллаа. Яваад очтол баавгайны арьс тавьчихсан, зөндөө үхэр, хонины мах янзалчихсан “Та энэ арьс, махнаас ав” гээд өнөө л байдгаа бусадтай хуваалцдаг зангаараа инээд алдчихсан зогсож байна. Хүүхдүүдийн маань аав Дорнодоос идшээ бэлдчихдэг болохоор “Эгчид нь хэрэггүй ээ, хөдөө хэддээ явуул” гэж хэллээ. Маргааш нь “Баавгайны арьс чинь байна уу, хэрэг болох юм байна” гэхэд “Таныг авахгүй болохоор чинь аль хэдийнэ хүнд өгчихсөн шүү дээ” гэж байсан сан. Хүнээс юм харамлаж мэддэггүй. Хоол их сайхан хийдэг. Манайд байхдаа хонины гэдсийг цэмбийтэл нь арилгаад л ээжтэй хамт сайхан хоол хийчихсэн байж байна. Шигшээгийнхэн бэлтгэл дээр байхад тогооч нартай хэзээний л танил “Ахаа, эгчээ” болчихно. Нэг орой “Ажаа энийг ид” гээд л өвчүү барьчихсан орж ирсэн. “Чи яаж аваа вэ?” гэтэл “Тогооч эгч өгсөн, би төмсийг нь арилгаж, усыг нь авч өгсөн юм” гээд л хэлдэг. Би 1969 онд хоёр ихэр хүүгээ төрүүлчихсэн байхад даавуу угааж, гэрийн ажил хийж их л тусалдаг байлаа. Хүний үгээр, хүнд муу санана гэж байхгүй. Хадын минь аав олон түмэнд хүндлэгдсэн их сайхан хүн байсан даа.
-Барилдаж эхлээд л олныхоо хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн бөх болсон. Та наадмаар барилдахыг нь үзэж, дэмждэг байв уу?
-1972 оноос хойш бөхөөр дагнан хичээллэж эхэлсэн. Би тамирчин хүн болохоор илүү сонирхон үзэж, хүнээс бэлтгэл сургуулилтад анхаарах зүйлүүдийг хэлж өгдөг байлаа.
-Хадаа аварга хоёр удаа улсын наадамд түрүүлж ард түмэн, ахан дүүсээ баярлуулсан?
-Төрийн наадамд зодоглосон цагаасаа хойш л амжилттай, бахтай сайхан барилдсаныг ард түмэн мэднэ. Далан таван онд долоо давж улсын заан цол хүртсэн. Дараа жил нь буюу далан зургаан онд ардын хувьсгалын 55 жилийн ойн баяр наадмаар Сүхбаатарын Д.Одсүрэн, Булганы И.Найдан нарын начингуудаар тав зургаа давж, улсын арслан Увс аймгийн Давст сумын уугуул Мядагийн Мөнгөн арслангаар долоо, шинээр заан цолны болзол хангасан Өвөрхангайн Хужиртын Донровын Долгорсүрэнгээр найм, улсын баяр наадамд гурван удаа үзүүрлэсэн хүчит арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнгээр ес даван түрүүлж Монгол Улсын арслан цол хүртсэн юм. Далан есөн оны наадамд Данзандаржаагийн Сэрээтэр харцага, шинэ начин А.Баатархүү, улсын заан З.Дүвчин, дархан аварга Ж.Мөнхбат нарыг өвдөг шороодуулан төрийн наадамд дахин түрүү үзүүрт шалгарч өөрт нь хайртай ард түмнээ баярлуулж байлаа. Хоёр ч жилийн наадмын үзүүр түрүүнд өөрийн онжав, монгол бөхийн түүхэнд нэгэн үед хамт гарч ирсэн уран барилдаант хүчит аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохтой үлдэж байсан удаатай. Ардын хувьсгалын 65 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин бөхийн тайлбарлагч Ш.Чанрав, Увс аймгийн арслан Балдорж, Төв аймгийн Баянцагаан сумын харьяат улсын харцага Л.Бадарч, улсын начин Өвөрхангайн С.Дамдинбазар, улсын заан Ёндонгийн Ишгэн нарын хүчтэй учраануудыг дараалуулан орхиж, их шөвгийн дөрөвт Мөнгөн арсланг давж, түрүү үзүүрт Д.Цэрэнтогтох аваргыг өвдөг шороодуулснаар арван жилийн дараа хоёр дахь түрүүгээ авсан. Хадаа маань улсын баяр наадамд 14 жил зодоглож, хоёр түрүүлж, гурав үзүүрлэж биднийгээ, бөхөд хайртай ард түмнээ баярлуулсан юм. Хадаа маань энгүй хүчит аварга гэдгээ төрийн наадамд цөөхөн барилдсан ч өндөр амжилтаараа бататгадаг юм. 1979 онд Баянаа аваргатай үлдэж үзүүрлэсэн тэрээр бөхийнхөө ид жагсаж явсан насандаа аавын хаалга татсан байдаг. Тухайлбал, 1980, 1981, 1982 он буюу 29, 30, 31 насандаа шоронд байсан. Эр хүний гучаад нас гэдэг бол спортод жинхэнэ амжилт гаргах үе мөн. Энэхүү торгон он жилүүдийг Хадбаатар харамсалтайгаар өнгөрүүлсэн юм. Гэвч түүний хувьд амжилт гаргах боломж байсны баталгаа нь шоронгоос гарч ирсэн жилдээ төрийн наадамд хоёр дахиа үзүүрлэсэн явдал юм. 1993 оны наадмаар тавын даваа эхлэх гээд завсарлачихсан байхад нь хар цай чанаад, хоол бариад очиж уулзахад “Би доошоо орлоо эгч ээ, Мөөеө аварга намайг Ж.Намжилдоржийг начин болгоотох гэсэн, одоо барилдлаа” гэсэн. Барилдаан дуусаад хаачих юм гэхэд “Төв аймгийн ой болж байгаа, тийшээ явна” гээд л хамгийн сүүлд тэгж л ногоон дэвжээн дээр нь харсан юм.
-Долоон метр даавуугаар дээл хийгээд арай чүү хүрсэн гэж ярьдаг юм билээ?
-Миний ээж торго бүс бараа зардаг, уран гартай хүн байсан. Ээж маань дээлийн даавууг нь сонгож авч өгнө. Долоон метр хагас пүүсүүгээр наадмын дээлийг нь хийдэг байсан.
-Д.Хадбаатар аварга Анагаахын дунд сургуульд сурч байсан гэсэн үү?
-Би ямар ч боловсролгүй юм чинь мэргэжилтэй болог гэж бодоод
Үргэлжлэлийг эндээс уншина уу